Kanatlı neden strese girer? Hangi ortam ve insan davranışı stresin ortaya çıkmasına neden olur? Cemil Tölü, kanatlıdaki stresi anlattı.
Canlıda iç ve dış etkenler kaynaklı olarak homeostatik dengenin bozulması stres olarak tanımlanabilir. Canlılarda stres; alarm, adaptasyon veya başa çıkabilme ve tükenme şeklinde üç safhada gerçekleşir. Kanatlı hayvanlarda en fazla yaşanan streslerden birisi sıcaklık stresidir. Kanatlı hayvanlarda ter bezleri yoktur. Kanatlı hayvanlar yüksek sıcaklıklarda vücut sıcaklıklarını dengede tutmak için solunum hızlarını artırır, vücudunu yüzeye yayarak veya eşeleyerek kazdıkları toprak çukurlara girerek vücut sıcaklıklarını dengede tutmaya çalışırlar. Ayrıca yem tüketimlerini azaltarak veya tamamen durdurarak ve su tüketimlerini artırarak yine vücut sıcaklıklarını dengede tutmaya çalışırlar. Ticari kümeslerde bulunan gerek yerde ve gerekse kafeste yetiştirilen etlik ve yumurtacı tavuklar toprak eşelenmelerini yapmamaktadırlar. Özellikle etlik piliç (Broiler) yetiştirme kümeslerinde kümesin sıcaklığının düşürülmesinde ıslak selüloz pet ve fan sistemleri yaygın ve etkin biçimde kullanılmaktadır. Kanatlılar eğer yüksek sıcaklıklarla başa çıkamazlarsa kısa sürede ölüm gerçekleşebilir. Kanatlılarda sıcaklık stresi ile yem tüketiminin düşmesi nedeniyle büyümekte olan hayvanlarda canlı ağırlık kazancının düşmesi, yumurtacı hayvanlarda yumurta verimi ve kalitesinin düşmesi görülmektedir. Aşırı solunum ile solunum alkalosisi şekillenir ve buna bağlı olarak yumurta kabuğu oluşumunda yer alan HCO3 ve CaCO3 seviyelerini olumsuz etkilenir. Sıcaklık stresinde kanatlılarda aşırı su tüketimi ve aşırı idrar atımına bağlı mineral madde kayıpları meydana gelir.
Kanatlılarda sıcaklıklarla ilgili yaşanan diğer bir stres ise, düşük hava sıcaklığında yaşanmaktadır. Kanatlılar yumurtadan çıktıktan sonraki günlerde vücutlarında termoregülasyon mekanizmaları gelişmediği için, 35 °C çevre sıcaklığına ihtiyaç duyarlar. Eğer bu sıcaklık sağlanmaz ise, sürekli birbirilerine sokularak, altta kalanlar başta olmak üzere zaman içinde ölümler yaşanır. Kümes sıcaklıkları ilk haftalar 35 °C olurken, sonrasında haftalık olarak sürekli düşürülerek 6 haftalık yaşlarda 18-20 °C sıcaklıklarda sabitlenmektedir.
Diğer tüm çiftlik hayvanlarında olduğu gibi kanatlılar için de ani çevre değişimleri önemli stres kaynağıdır. Ancak kanatlılar diğer çiftlik hayvanlarına göre ani çevre değişimlerinde çok daha fazla panik ve stres yaşayabilmektedirler. Bu durum hayvanın üretim sistemine göre değişebilmektedir. Örneğin kümes dışında “salma yetiştiricilik (free range)” tanımı altında yapılan yetiştiricilikte aniden farklı türde hayvanların ve yabancı insanların çıkması, ani sesler ve görseller hayvanı strese sokarken, sürekli kümes içinde barındırılan hayvanlarda ise ışıkların ani olarak açılıp kapanması, makine sesleri, insan teması, yemdeki değişikler vb. etkenler strese neden olmaktadır.
Çevre değişiminde diğer bir nokta ise hayvanın etrafındaki sosyal çevrenin sürekli değişmesidir. Bu durum özellikle çok sayıda hayvanın bulunduğu kanatlı yetiştiriciliğinde sık biçimde görülmektedir. Diğer hayvanlarda olduğu gibi grup halinde yaşayan kanatlı hayvanlar arasında bir sosyal hiyerarşi sıralaması (Pecking order) bulunmaktadır. Bu sıralama hayvanların kavga veya korkutma yoluyla karşı bireye baskın ve galip gelmesi sonucunda oluşmaktadır. Sosyal hiyerarşi sıralaması belirlendikten sonra, hayvanlar birbirlerine karşı üstünlerini kabul ettiklerinden, hayvanlar arasındaki kavga davranışlarında (agonistik davranışlar) azalma görülür. Ancak grup içerisindeki hayvanların sürekli değişmesi sosyal hiyerarşi sıralamasının değişmesine ve hayvanlar arasında sürekli olarak kavga davranışlarının yaşanmasına sebep olmaktadır. Bu durum hayvanlarda kronik stres nedeniyle verim ve sağlık sorunlarına yol açtığı gibi, vücutta yaralanmalar ve özellikle diğere ırklara göre daha yatkın olan ırklarda kanibalizme yol açabilecektir.
Kanatlılarda strese neden olan en önemli noktalardan birisi hayvanların korkmasıdır. Kanatlılarda en önemli korku yırtıcı korkusu olmakla beraber, insanlarla temas, büyük boyutlardaki cisimler ve sesler kanatlılarda korku ve paniğe neden olarak stres oluşturmaktadır. Kanatlılardaki yırtıcı korkusu özellikle açık alanda ve merada dolaşan tür ve üretim sistemlerinde yırtıcı kuşlar nedeniyle yoğun biçimde yaşanmaktadır.
Işıklandırma süresinin uzun olması, ışıkların ani olarak kapatılıp veya açılması strese neden olmaktadır. Işıklandırma sürelerinin yüksek olması göz dokularında bozulmalara yol açarken, sürekli veya uzun süreli ışıklandırmalarda kanatlılarda tüy gagalama, altlık gagalama, ekipman gagalama ve kanibalizm davranışları artmaktadır.
Kanatlıların insanlarla görsel, işitsel ve fiziksel teması strese neden olabilmektedir. Kanatlılar bakıcılarını zamanla tanırlar ve öğrenirler. Ancak yabancı insanlardan korkarlar. Dolasıyla yabancı insanların kanatlıların içine sokulmaması gerekir. Özellikle hindi ve kazlar yabancı insanlara karşı tavuklara göre daha fazla duyarlıdırlar ve tepki göstermektedir.
Kanatlılarda gaga çok önemli bir organdır. Beslenme, su içme solunum vb. temel fonksiyonların yanında önemli duyu bir organıdır. Kanatlıların özellikle kafeste yetiştirilenler gagalarını silme ve temizleme davranışlarını yerine getirememektedirler. Bu durumda hayvanlarda akut ve kronik stresin şekillenmesine yol açmaktadır. Kanatlılar besleme sırasında doğada çok sayıda gaga vurma davranışı gösterirken, özellikle kümes koşullarında gagalama davranış sıklığı ciddi anlamda düşmektedir. Bu durum zaman içerisinde amaçsız bir şekilde kafes ve ekipmanlara gagalama stereotipine dönüşebilmektedir. Kanatlılarda gaga kesimi genellikle yem seçimi ve saçımını, kanibalizmi önlemek amacıyla yapılmaktadır. Ancak acı ve ıstırap veren ve hayvan refahını olumsuz etkileyen bir uygulamadır. Kanatlılarda uygulanan gaga kesiminin oldukça kısa yapması sonucu hayvanda kronik ağrı hissi strese neden olmaktadır.
Kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde en fazla yaşanan streslerden birisi taşıma ve nakil stresidir. Nakil sırasındaki stres, akut olarak ortaya çıkan stresin uzun süre devam etmesi olarak tanımlanabilir. Nakil sırasında ani değişen çevre, insanla temas, yakalanma ve sıkıştırılma gibi birçok faktör hayvan için ilk niteliğinde ve çok ciddi bir stres kaynağı durumundadır. Son dönemlerde insansız yakalama ve taşıma makinaları geliştirmiştir. Bu uygulamalar insan kaynaklı stresi azaltırken, taşıma sırasındaki diğer uygulamalar kanatlılarda yine taşıma stresi oluşturabilecektir. Kanatlıların özelikle insanlarla temas etmesini ve alışmasını sağlamak için sabah erken ve akşam geç saatlerde hayvanların hareketli oldukları süreçlerde kümes içinde dolaşmaları yararlı olacaktır.
